1. Liên kết theo mô hình kinh tế tập thể, nòng cốt là Hợp tác xã là điều tất yếu
Việt Nam là nước nông nghiệp, nhưng sản xuất nông nghiệp ở nước ta vẫn chủ yếu theo quy mô nhỏ lẻ, hộ gia đình. Quy mô sản xuất của mỗi hộ dân còn nhỏ, chỉ 0,5ha trở xuống/hộ. Những điều này khiến hiệu quả kinh tế chưa cao, người dân cũng khó có thể liên kết với doanh nghiệp để hưởng những lợi ích về giá cả, công nghệ... Chính vì vậy, liên kết theo mô hình kinh tế tập thể, nòng cốt là HTX là điều tất yếu.
HTX cũng là mô hình đặc biệt phù hợp để phát triển ở vùng nông thôn, có người nghèo, người dân tộc thiểu số... Phát triển HTX sẽ giúp đỡ được những người yếu thế không chỉ về mặt kinh tế mà còn làm lực đẩy phát triển văn hóa cộng đồng.
Nếu ở khu vực đô thị, văn hóa cộng đồng, tình làng nghĩa xóm giảm dần theo thời gian và bị ảnh hưởng bởi thị trường thì phát triển HTX sẽ giúp kéo lại những điều này vì HTX là làm ăn tập thể, là giúp đỡ nhau trong sản xuất kinh doanh và lợi ích cuối cùng của mô hình HTX là hướng tới thành viên. Chính vì vậy, phát triển HTX là phù hợp với điều kiện kinh tế xã hội ở Việt Nam nhằm giải quyết những khó khăn tồn tại của nền nông nghiệp nhỏ lẻ, manh mún, từ đó thúc đẩy các mặt khác của nền kinh tế, xã hội.
Đặc biệt, ở Việt Nam mô hình này sẽ tiếp tục phát triển trong thời gian tới vì Nhà nước đang có những chiến lược rõ ràng trong phát triển ngành nông nghiệp, đó là đẩy mạnh tái cơ cấu thông qua mô hình HTX. Gần đây, Bộ trưởng Bộ NN&PTNT Lê Minh Hoan cũng đã khẳng định “đầu tư nông nghiệp sẽ không thành công nếu không có HTX, đầu tư khoa học công nghệ cho nông nghiệp mà không có HTX cũng không thành công. Muốn đa dạng hóa sản phẩm kể cả đầu vào và đầu ra thì không có cách nào khác là phải có sự tham gia của HTX”. Chính vì vậy, cũng giống như các doanh nghiệp, chỉ tính riêng số lượng 18.340 HTX nông nghiệp cũng đang và sẽ tiếp tục có những đóng góp quan trọng cho kinh tế đất nước.
2. Chính quyền địa phương cần đồng hành cùng hợp tác xã
Để phát triển được các HTX, ngoài sự tham gia tích cực của các thành viên, các cấp ủy, chính quyền ở từng địa phương cần đẩy mạnh vận động người dân tham gia mô hình HTX, hỗ trợ các HTX về nhân sự hoặc lựa chọn nhân sự. Chính quyền địa phương cũng có thể hỗ trợ HTX trong thẩm quyền cho phép, như: cho mượn trụ sở làm việc, hỗ trợ chi phí hành chính ban đầu, xem xét hỗ trợ HTX thủ tục thuê đất, giao các chợ cấp 3 tại xã cho các HTX quản lý và kinh doanh…
Thiết thực hơn là Bí thư chi bộ các ấp, thôn và cán bộ ấp, thôn có thể tham gia vào hội đồng cố vấn kinh doanh/liên kết kinh doanh của HTX để vạch ra cho HTX những hướng đi rõ ràng, phù hợp thông qua các cuộc họp định kỳ hàng tháng. Cán bộ địa phương nên làm trung gian kết nối HTX với người dân để “hiệp thương”, thương lượng hợp đồng cung cấp các dịch vụ… nhằm tạo tính pháp lý, công bằng.
Bên cạnh đó Đảng ủy, UBND xã, phường ngoài hỗ trợ người dân thành lập mới mô hình HTX thì còn cần hỗ trợ sáp nhập, giải thể, tái cơ cấu HTX, vì đây là trách nhiệm, công việc của Đảng ủy và UBND các xã (các phòng chức năng huyện hỗ trợ chuyên môn). Các địa phương cũng nên định hướng mỗi xã có một HTX phát triển mạnh và nhiều tổ hợp tác, HTX vệ tinh để thúc đẩy liên kết, phát huy thế mạnh của mô hình kinh tế tập thể.
Muốn phát triển HTX thì cán bộ ở địa phương đó phải xác định, phải xem HTX là cánh tay nối dài để hỗ trợ thực hiện quản lý nhà nước và phát triển kinh tế. Bởi nếu như phát triển doanh nghiệp, điều đầu tiên và kiên quyết mà mô hình này hướng tới chính là lợi nhuận, còn phát triển HTX chính là sự hợp tác, tương trợ lẫn nhau, giúp nhau cùng phát triển. Điều này, người ta gọi là đề cao lợi ích thành viên.
Cũng cần nhớ rằng, số HTX có ban giám đốc trình độ thạc sĩ, đại học rất ít; trên 50% ban quản trị, giám đốc HTX hiện nay là người lớn tuổi nên việc phát triển số lượng thành viên, hay mở rộng quy mô thành viên trong từng HTX còn phụ thuộc vào đặc điểm của từng HTX và từng địa phương.
3. Phát triển Hợp tác xã phải tạo ra sự hài hòa giữa lợi ích và lợi nhuận
Phát triển HTX phải tạo sự hài hòa giữa lợi nhuận và lợi ích. HTX là tổ chức kinh tế đặc thù, vừa đảm bảo lợi nhuận tái đầu tư, vừa mang lại lợi ích tối đa cho thành viên. Nếu HTX chỉ chú trọng lợi nhuận thì thành viên, ban giám đốc trong HTX chỉ chăm chăm ăn chiết khấu với doanh nghiệp.
Nhưng thực tế HTX hoạt động không phải như vậy. Dù là HTX liên kết với doanh nghiệp để giảm chi phí đầu vào nhưng bản thân HTX không hề nhận được toàn bộ số tiền doanh nghiệp chiết khấu.
Chẳng hạn mức chiết khấu là 5 đồng thì sau khi trừ thuế, HTX lấy doanh thu trừ chi phí thì chỉ còn lại 2 đồng hoặc 1,5 đồng. Hay, HTX mua nguyên liệu của doanh nghiệp 10 nghìn đồng/kg phân bón hữu cơ, nếu vì lợi nhuận HTX sẽ bán cho thành viên 13-14 nghìn đồng/kg. Nhưng đề cao lợi ích thành viên một cách tối đa là sao? Là HTX mua phân 10 nghìn đồng/kg thì cũng sẽ bán cho thành viên 10 nghìn đồng/kg (trong khi ngoài thị trường đang bán là trên 10 nghìn đồng/kg). Như vậy, thành viên chính là người hưởng lợi ích vì giá rẻ, đây mới là bản chất của HTX. Vì nếu HTX bán phân đắt hơn thị trường thì không thể thu hút thành viên. Và ngược lại, nếu HTX thu hút được nhiều thành viên thì mức chiết khấu sẽ càng tăng.
Tuy nhiên, điều cần quan tâm hiện nay là theo Luật HTX năm 2012, mô hình HTX được quản lý bởi chủ tịch hội đồng quản trị và giám đốc (chủ tịch riêng, giám đốc riêng). Vậy nhưng hiện nay, HTX ở Việt Nam chủ yếu quản lý theo hình thức chủ tịch hội đồng quản trị kiêm giám đốc. Điều này chỉ phù hợp khi HTX đó mới thành lập, quy mô nhỏ, ít dịch vụ, ít thành viên. Nhưng khi HTX lớn mạnh, quy mô mở rộng thì không còn phù hợp. Bởi nếu quản trị theo kiểu hai vị trí một con người có thể tạo thành mô hình quản lý đơn giản nhưng nếu một khi mắc sai lầm, vướng ở một khâu nào đó trong quản lý thì rất dễ bể vì khó kiểm soát và thậm chí không biết sai ở đâu. Chính vì vậy, HTX nên tách riêng hai vị trí quản lý này.
Điều thứ hai để đạt được mô hình HTX phát triển bền vững thì HTX đó phải minh bạch về thông tin và tài chính. Ví dụ, HTX làm dịch vụ lãi thấp nhưng cho thành viên hưởng lợi ích nhiều thì chắc chắn sẽ phát triển bền vững hơn là chỉ chăm chăm đến lợi nhuận. Hơn nữa, nếu HTX có sổ sách kế toán, kế hoạch rõ ràng, định kỳ hàng tháng họp thành viên một lần hoặc tổ chức hội nghị thường niên thì không chỉ hạn chế được những rủi ro mà còn mở rộng được vốn góp, thu hút được nhiều thành viên sử dụng dịch vụ, từ đó nâng cao được năng lực cạnh tranh trên thị trường.
